ΣΗΜΕΙΑ ΑΙΧΜΗΣ

Γιατί δίνουμε δώρα τα Χριστούγεννα;  – Οι ρίζες του εθίμου

Μικροί και μεγάλοι ανταλλάσσουν δώρα τα Χριστούγεννα, αλλά φαίνεται πως το συγκεκριμένο έθιμο έχει μακραίωνες ρίζες αφού προέρχεται από την αρχαιότητα.

Μικροί και μεγάλοι ανταλλάσσουν δώρα τα Χριστούγεννα, αλλά φαίνεται πως το συγκεκριμένο έθιμο έχει μακραίωνες ρίζες αφού προέρχεται από την αρχαιότητα.

Ένα από τα έθιμα που περιλαμβάνονται στα Χριστούγεννα και το περιμενουν όλοι πώς και πώς είναι η ανταλλαγή των δώρων. Παρ' όλα αυτά, όπως αναφέρουν ιστορικές πηγές, αυτό το έθιμο δεν είναι αμιγώς χριστιανικό, αλλά προέρχεται από τη ρωμαϊκή εποχή, με φόντο την εορτή προς τιμήν του θεού Κρόνου, δηλαδή τα λεγόμενα «Σατουρνάλια».

Διασκέδαση και δώρα στα ρωμαϊκά Σατουρνάλια

Η ημέρα του θεού Κρόνου, δηλαδή τα Σατουρνάλια από τη λατινική λέξη «saturnus» που αφορούσε στον Κρόνο, εορταζόταν στην αρχαία Ρώμη, στις 17 Δεκεμβρίου. Με την πάροδο των ετών, σύμφωνα με το «The Conversation», η περίοδος των εορτασμών που γίνονταν προς τιμήν του, έφτασε να διαρκεί μία εβδομάδα, πλησιάζοντας έτσι την ημερομηνία που αργότερα θα καθιερωνόταν ως η ημερομηνία εορτασμού των Χριστουγέννων (25η Δεκεμβρίου).

 

Αν και ο αυτοκράτορας Αύγουστος μείωσε τα Σατουρνάλια σε τρεις ημέρες, η επίσημη διάρκειά τους επεκτάθηκε αργότερα σε πέντε. Σύμφωνα με τον Ρωμαίο ιστορικό, Σουητώνιο, ο Καλιγούλας πρόσθεσε μία ημέρα σε αυτές τις εορταστικές εκδηλώσεις ως λαϊκιστικό μέτρο. Παρά τις διακυμάνσεις του επίσημου ημερολογίου, οι άνθρωποι εόρταζαν τα Σατουρνάλια για επτά ημέρες. Ορισμένες γιορτές συνέπιπταν με άλλες, όπως συμβαίνει και σήμερα. Μετά τα Σατουρνάλια, ήταν η γιορτή των Σιγκιλαρίων κατά την οποία οι άνθρωποι αγόραζαν πήλινα ειδώλια και άλλα προϊόντα, τα οποία και τα χάριζαν ως δώρα.

 

Πάντως, τα Σατουρνάλια ήταν μία τρομερά δημοφιλής γιορτή. Ήταν μια εποχή διασκέδασης, χαλάρωσης, ακόμα και ανατροπής των κοινωνικών κανόνων. Οι δούλοι απολάμβαναν μια κάποια ελευθερία και, στην πραγματικότητα, στα Σατουρνάλια απαντούν και πολλά καρναβαλικά στοιχεία. Μάλιστα, στα Σατουρνάλια, επιτρεπόταν ακάμα και το στοίχημα στα τυχερά παιχνίδια, το οποίο απαγορευόταν νομικά για το υπόλοιπο του έτους. Ακόμα, υπήρχαν δικαστικές και σχολικές διακοπές. Πάνω απ' όλα, όμως, οι άνθρωποι έτρωγαν, έπιναν πολύ και αντάλλασσαν δώρα.

saturnalia


Πίνακας του Αντουάν-Φρανσουά Καλέ με τίτλο «Saturnalia» (1783) • Πηγή: Wikipedia | CC0

Η λογοτεχνία των αρχαίων Ρωμαίων και τα δώρα

Ποιητές όπως ο Κάτουλλος ή ο Μάρκος Βαλέριος Μαρτιάλης λάτρευαν τα Σατουρνάλια. Ωστόσο, δεν απολάμβαναν όλοι οι Ρωμαίοι συγγραφείς το κέφι της γιορτής. Ο Πλίνιος ο νεότερος, χαρακτηριστικά, αναφέρει στις «Επιστολές» του ότι σε ένα από τα αγροκτήματά του είχε ένα απομονωμένο γραφείο και αποσύρθηκε εκεί κατά τη διάρκεια των θορυβωδών Σατουρναλίων.

Ο σύγχρονός του, Μάρκος Βαλέριος Μαρτιάλης, από την άλλη πλευρά, έχει αφιερώσει πολλά επιγράμματα σε αυτή τη γιορτή. Μάλιστα, εκμεταλλεύτηκε αυτή τη στιγμή για να εκδώσει μία ποιητική συλλογή του, καθώς η εορταστική και χαλαρή ατμόσφαιρα των Σατουρναλίων ευνοούσε την ανάγνωση του έργου του, το οποίο ήταν συχνά ανάλαφρο και ασεβές. Σε πολλά ποιήματά του, ο λογοτέχνης παραπονιόταν ότι λάμβανε γελοία ή μεταχειρισμένα δώρα ή, πολύ συχνά, ότι δεν λάμβανε τίποτα: «Δεν μου έστειλες κανένα δώρο σε αντάλλαγμα για το μικρό μου δώρο και οι πέντε μέρες του Κρόνου έχουν ήδη περάσει». Σε ένα άλλο επίγραμμά του ανέφερε τον κατάλογο των δώρων που έλαβε από έναν φίλο του: Μικρά σκεύη και τρόφιμα (φασόλια, ελιές, μούστο, σύκα, δαμάσκηνα).

 

Βέβαια, τα δώρα ήταν θεμελιώδες στοιχείο των αρχαίων κοινωνιών. Ειδικά οι Ρωμαίοι έδιναν δώρα σε πολλές περιπτώσεις, όχι μόνο τον Δεκέμβριο για τα Σατουρνάλια. Χαρακτηριστικά, δώρα δίνονταν σε γιορτές όπως οι γάμοι και τα γενέθλια, αλλά ακόμα και σε ασθενείς που ήταν στην ανάρρωση – κάτι που συμβαίνει και στη σύγχρονη εποχή. Ήταν σύνηθες, μάλιστα, να χαρίζουν φαγητό για τα Σατουρνάλια. Ένας νομικός της ρωμαϊκής εποχής καυχιόται για όλα όσα είχε λάβει κατά τη συγκεκριμένη ρωμαϊκή εορτή, σύμφωνα με αρχαίες πηγές. Ο κατάλογος των δώρων που έλαβε, λοιπόν, περιελάμβανε σιτάρι, αλεύρι από φασόλια, λιβάνι, πιπέρι, λουκάνικα, γλυκό κρασί, σύκα, κρεμμύδια, σαλιγκάρια, τυρί, ελιές, ένα σετ φλιτζάνια και μία πετσέτα.

Παρ' όλα αυτα, δεν ήταν όλα τα δώρα σχετικά με το φαγητό για τα Σατουρνάλια. 

Ο Σουητώνιος διηγείται ότι ο Αύγουστος χάριζε τόσο πολυτελή αντικείμενα όσο και αντικείμενα μικρής αξίας για την εορτή προς τιμήν του Κρόνου. Το ανέκδοτο αυτό πιθανώς αναφέρεται στις λαχειοφόρες αγορές, επειδή μερικές φορές τα δώρα δεν παραδίδονταν απευθείας, αλλά κληρώνονταν σε δείπνα ως μια μορφή ψυχαγωγίας.