ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ
Αμφίπολη: Nέα Θεωρία για τον Τυμβο Καστά
Ο Χρησμοθέτης Ρήσος Φαναίος αναμένει τον Ήλιο στο Άντρο του Καστά
Ο Χρησμοθέτης Ρήσος Φαναίος αναμένει τον Ήλιο στο Άντρο του Καστά
του Δ. Σαββίδη'
Η σύνδεση της φιλολογικής ανάλυσης της εργασίας του Βάιου Λιάπη για την προσωνυμία «Ζεὺς ὁ φαναῖος» στην τραγωδία του Ρήσου
με την αρχιτεκτονική και αστρονομική ανάλυση στην εργασία του Δημητρίου Σαββίδη για τη σύνδεση της αρχιτεκτονικής στο μνημείο
στον Τύμβο Καστά με ηλιακά φαινόμενα, και τις εορτές κατά το μήνα Αυδναίου αποκαλύπτει μια βαθιά και πολυεπίπεδη αφήγηση.
Υιοθετώντας την υπόθεση ότι το μνημείο αυτό αποτελεί το ηρώο του Ρήσου, μπορούμε να ερμηνεύσουμε την αρχιτεκτονική του Μνημείου
ως την υλική ενσάρκωση της μυθικής ταυτότητας του ήρωα, όπου ο ηλιασμός λειτουργεί ως ο καταλύτης που ζωντανεύει αυτή την
ταυτότητα.
1. Η Εννοιολογική Γέφυρα μεταξύ «Φαναίου» και «Αυδναίου»
Οι δύο όροι, εκ πρώτης όψεως, μοιάζουν αντιθετικοί: ο «Φαναίος» συνδέεται με το φως και την αποκάλυψη, ενώ ο «Αύδναιος» με το
αόρατο και το σκοτεινό. Ωστόσο, η σύνδεσή τους βρίσκεται στη διαδικασία της μετάβασης που περιγράφουν, μια διαδικασία που το
μνημείο Καστά αναπαριστά αρχιτεκτονικά.
Ο Ρήσος ως «Φαναίος»: Ο Λιάπης υποστηρίζει πειστικά ότι ο όρος «φαναῖος» δεν προέρχεται από το «φαίνω» (εμφανίζομαι) αλλά από τις
«φαναί», δηλαδή τους δαυλούς που χρησιμοποιούνταν σε νυκτερινές μυστηριακές τελετές. Οι δαυλοί αυτοί συμβολίζουν τη σωτηρία από το
σκοτάδι και τη μετάβαση του μύστη σε μια κατάσταση φώτισης και γνώσης. Ο Ρήσος, ως «Ζεὺς ὁ φαναῖος», είναι ο θεός-προστάτης αυτής
της μυστηριακής αποκάλυψης.
Ο Σαββίδης, συμπληρώνει παραπέμποντας στον Alonso Déniz, αναλύει την ετυμολογία του μακεδονικού μήνα «Αύδναιος» (που συμπίπτει με
το χειμερινό ηλιοστάσιο) από το ἀ-F(ι)δνά (< εἴδω, βλέπω), που σημαίνει «αόρατος» ή «σκοτεινός». Αυτό συνδέεται με την εποχική κάθοδο
και την απουσία της Περσεφόνης. Αρχιτεκτονικά, το μνημείο Καστά, ως υπόγειος, κλειστός χώρος, αποτελεί τον τόπο του «Αυδναίου»—έναν
χώρο χθόνιο, σκοτεινό και αόρατο για τον έξω κόσμο.
Η σύνδεση των δύο εννοιών υλοποιείται μέσω του ηλιασμού: το αρχιτεκτόνημα είναι ο χώρος του Αυδναίου (του αόρατου), αλλά σε συγκεκριμένες,
κρίσιμες στιγμές, το φως του ήλιου (ο κοσμικός φανός) εισέρχεται και το φωτίζει, μετατρέποντάς το σε έναν τόπο Φαναίου (αποκάλυψης). Το
μνημείο δεν είναι στατικό, αλλά ένα δυναμικό σύστημα που αναπαριστά τη νίκη του φωτός επί του σκότους, την αποκάλυψη του μυστικού, μια
κεντρική ιδέα στις μυστηριακές λατρείες με τις οποίες συνδέεται ο Ρήσος.
2. Σύνδεση των Χαρακτηριστικών του Ρήσου με την Αρχιτεκτονική του Μνημείου
Τα φιλολογικά χαρακτηριστικά του Ρήσου, όπως τα αναλύει ο Λιάπης, βρίσκουν άμεση αντιστοιχία στην αρχιτεκτονική και τη λειτουργία του
μνημείου, όπως την περιγράφει ο Σαββίδης.
Ο Ρήσος ως «Ἀνθρωποδαίμων» σε Σπήλαιο: Στο έργο Ρήσος, ο ήρωας μετά τον θάνατό του δεν κατεβαίνει στον Άδη, αλλά μεταμορφώνεται σε έναν
«ἀνθρωποδαίμων» που κατοικεί κρυμμένος «ἐν ἄντροις» (σε σπηλιές) του Παγγαίου, «βλέπων φάος» (βλέποντας το φως). Το ταφικό μνημείο του
Καστά είναι ένα τεχνητό, μνημειώδες σπήλαιο. Δεν είναι απλώς ένας τάφος για έναν νεκρό, αλλά η υπόγεια κατοικία (οἴκησις) για μια οντότητα
που υπερβαίνει τον θάνατο, ακριβώς όπως ο Ρήσος του μύθου. Το φώς που περιγράφεται στην τραγωδία είναι ακριβώς αυτό το Φως που εισέρχεται
το Μνημείο.
Συγκεκριμένα όσον αφορά στη Διαδρομή του Φωτός και στη συνδεύσή της με τη μύηση, ο Σαββίδης παρατηρεί ότι τα αρχιτεκτονικά στοιχεία του
μνημείου (η είσοδος, τα ψηφιδωτά, οι θύρες, η λάρνακα) έχουν εναρμονισμένο πλάτος, δημιουργώντας μια σκόπιμη «διαδρομή φωτός». Αυτή η
διαδρομή μπορεί να ερμηνευθεί ως η συμβολική πορεία του μύστη. Το φως του ήλιου, ακολουθώντας αυτή την πορεία, φωτίζει σταδιακά τους χώρους,
αποκαλύπτοντας τα σύμβολα (Σφίγγες, Καρυάτιδες, ψηφιδωτό Περσεφόνης) και κορυφώνεται με τον πλήρη φωτισμό της λάρνακας κατά το χειμερινό
ηλιοστάσιο. Αυτή η προοδευτική αποκάλυψη παραλληλίζει τη διαδικασία της μύησης.
Επιπλέον, η θεωρία του Σαββίδη για δύο κατασκευαστικές φάσεις εναρμονίζεται πλήρως με τη διαδικασία ηρωοποίησης του Ρήσου. Η πρώτη φάση θα
μπορούσε να είναι ένας ο πρώτος τάφος που ακολουθώντας τις τοπικές ταφικές συνήθειες αποτέλεσε το θεμέλιο τόσο για το μνημείο στον Τύμβο
Καστά όσο και για τον οικισμό της Αμφίπολης. Η δεύτερη φάση, με την προσθήκη των διαδρόμων και την περίτεχνη αρχιτεκτονική που επιτρέπει τον
ηλιασμό, και πιθανόν έγινε για λόγους προπαγάνδας μετά την κατάληψη της πόλης από τους Μακεδόνες, θα μπορούσε να αντιπροσωπεύει τη συνειδητή
μετατροπή του τάφου σε ηρώο-μαντείο. Σε αυτή τη δεύτερη φάση, οι αρχιτέκτονες «ενσωμάτωσαν» την ταυτότητα του «Ρήσου Φαναίου» στην ίδια την
πέτρα, μετατρέποντας το μνημείο σε ένα αστρονομικό και θεολογικό μηχανισμό.
3. Επανερμηνεία του «Φαναίου»: Από τους Δαυλούς στον Ήλιο
Ενώ η ετυμολογία του Λιάπη από τις «φαναί» (δαυλούς) είναι γλωσσολογικά ισχυρή, στο πλαίσιο του μνημείου Καστά ο όρος αποκτά μια διευρυμένη,
κοσμική σημασία.
Ο Ήλιος ως Κοσμικός «Φανός»: Στο μνημείο, ο «φανός» δεν είναι ο τελετουργικός δαυλός, αλλά ο ίδιος ο Ήλιος. Ο όρος «Φαναίος» για τον Ρήσο εδώ
δεν σημαίνει απλώς «αυτός των δαυλών (των μυστηρίων)», αλλά «αυτός που αποκαλύπτεται από το ουράνιο φως (τον Ήλιο)». Η αρχιτεκτονική του μνημείου
λειτουργεί ως ο μηχανισμός που εστιάζει αυτό το κοσμικό φως για να επιτελέσει μια τελετουργική αποκάλυψη.
Σύνδεση με τη Βασιλική Ιδεολογία: Ο Σαββίδης επισημαίνει τη σύνδεση της ηλιακής λατρείας με την ελληνιστική βασιλική ιδεολογία, με χαρακτηριστικό
παράδειγμα τη σχέση του Μεγάλου Αλεξάνδρου με τον Ήλιο. Η απόδοση στον Ρήσο ενός τίτλου που τον συνδέει με το ηλιακό φως και η κατασκευή ενός
μνημείου που τιμά αυτή τη σχέση, τον εξυψώνει από τοπικό ήρωα σε μια μορφή με κοσμικές και πολιτικές διαστάσεις. Ο «Ρήσος Φαναίος» γίνεται μια
θεοποιημένη οντότητα που ενσαρκώνει τη θεία νομιμοποίηση και την αιώνια ανανέωση, θέματα κεντρικά και στη λατρεία της Μητέρας των Θεών που
ενδεχομένως εντοπίζεται στο μνημείο.
Zωντανό κείμενο
Υπό το πρίσμα της συνδυαστικής ανάλυσης, το μνημείο του Τύμβου Καστά, ως το πιθανό ηρώο του Ρήσου, μετατρέπεται σε ένα ζωντανό κείμενο από μάρμαρο
και φως.
Ο όρος «Φαναίος» διευρύνεται για να περιγράψει όχι μόνο τον μυστηριακό χαρακτήρα του ήρωα, αλλά και την κοσμική του διάσταση που αποκαλύπτεται μέσω
του ηλιασμού. Η αρχιτεκτονική του μνημείου γίνεται η σκηνή όπου το δράμα της ταυτότητας του Ρήσου παίζεται κάθε χρόνο: η μετάβαση από το χθόνιο και
«αόρατο» (Αύδναιος) στο ουράνιο και «αποκαλυπτόμενο» (Φαναίος). Έτσι, ο ήρωας-προφήτης, ο «ἀνθρωποδαίμων» που κατοικεί στο σκοτάδι αλλά «βλέπει το
φως», βρίσκει την τέλεια αρχιτεκτονική έκφραση σε ένα μνημείο σχεδιασμένο να αιχμαλωτίζει τις ακτίνες του ήλιου, συνδέοντας τη γη με τον ουρανό και
τον θάνατο με την αιώνια ανανέωση.
Βιβλιογραφία
Liapis, V. J. (2007). Zeus, Rhesus, and the Mysteries. Classical Quarterly, 57(2), 381–411.
Savvides, D. (2025). Illuminating the Kastas Monument Enigma: A Computational Analysis of Solar-Architectural Interaction. Nexus Network Journal.
ΠΗΓΗ: Τα Απόῤῥητα του Τύμβου Καστά's post
Η σύνδεση της φιλολογικής ανάλυσης της εργασίας του Βάιου Λιάπη για την προσωνυμία «Ζεὺς ὁ φαναῖος» στην τραγωδία του Ρήσου
με την αρχιτεκτονική και αστρονομική ανάλυση στην εργασία του Δημητρίου Σαββίδη για τη σύνδεση της αρχιτεκτονικής στο μνημείο
στον Τύμβο Καστά με ηλιακά φαινόμενα, και τις εορτές κατά το μήνα Αυδναίου αποκαλύπτει μια βαθιά και πολυεπίπεδη αφήγηση.
Υιοθετώντας την υπόθεση ότι το μνημείο αυτό αποτελεί το ηρώο του Ρήσου, μπορούμε να ερμηνεύσουμε την αρχιτεκτονική του Μνημείου
ως την υλική ενσάρκωση της μυθικής ταυτότητας του ήρωα, όπου ο ηλιασμός λειτουργεί ως ο καταλύτης που ζωντανεύει αυτή την
ταυτότητα.
1. Η Εννοιολογική Γέφυρα μεταξύ «Φαναίου» και «Αυδναίου»
Οι δύο όροι, εκ πρώτης όψεως, μοιάζουν αντιθετικοί: ο «Φαναίος» συνδέεται με το φως και την αποκάλυψη, ενώ ο «Αύδναιος» με το
αόρατο και το σκοτεινό. Ωστόσο, η σύνδεσή τους βρίσκεται στη διαδικασία της μετάβασης που περιγράφουν, μια διαδικασία που το
μνημείο Καστά αναπαριστά αρχιτεκτονικά.
Ο Ρήσος ως «Φαναίος»: Ο Λιάπης υποστηρίζει πειστικά ότι ο όρος «φαναῖος» δεν προέρχεται από το «φαίνω» (εμφανίζομαι) αλλά από τις
«φαναί», δηλαδή τους δαυλούς που χρησιμοποιούνταν σε νυκτερινές μυστηριακές τελετές. Οι δαυλοί αυτοί συμβολίζουν τη σωτηρία από το
σκοτάδι και τη μετάβαση του μύστη σε μια κατάσταση φώτισης και γνώσης. Ο Ρήσος, ως «Ζεὺς ὁ φαναῖος», είναι ο θεός-προστάτης αυτής
της μυστηριακής αποκάλυψης.
Ο Σαββίδης, συμπληρώνει παραπέμποντας στον Alonso Déniz, αναλύει την ετυμολογία του μακεδονικού μήνα «Αύδναιος» (που συμπίπτει με
το χειμερινό ηλιοστάσιο) από το ἀ-F(ι)δνά (< εἴδω, βλέπω), που σημαίνει «αόρατος» ή «σκοτεινός». Αυτό συνδέεται με την εποχική κάθοδο
και την απουσία της Περσεφόνης. Αρχιτεκτονικά, το μνημείο Καστά, ως υπόγειος, κλειστός χώρος, αποτελεί τον τόπο του «Αυδναίου»—έναν
χώρο χθόνιο, σκοτεινό και αόρατο για τον έξω κόσμο.
Η σύνδεση των δύο εννοιών υλοποιείται μέσω του ηλιασμού: το αρχιτεκτόνημα είναι ο χώρος του Αυδναίου (του αόρατου), αλλά σε συγκεκριμένες,
κρίσιμες στιγμές, το φως του ήλιου (ο κοσμικός φανός) εισέρχεται και το φωτίζει, μετατρέποντάς το σε έναν τόπο Φαναίου (αποκάλυψης). Το
μνημείο δεν είναι στατικό, αλλά ένα δυναμικό σύστημα που αναπαριστά τη νίκη του φωτός επί του σκότους, την αποκάλυψη του μυστικού, μια
κεντρική ιδέα στις μυστηριακές λατρείες με τις οποίες συνδέεται ο Ρήσος.
2. Σύνδεση των Χαρακτηριστικών του Ρήσου με την Αρχιτεκτονική του Μνημείου
Τα φιλολογικά χαρακτηριστικά του Ρήσου, όπως τα αναλύει ο Λιάπης, βρίσκουν άμεση αντιστοιχία στην αρχιτεκτονική και τη λειτουργία του
μνημείου, όπως την περιγράφει ο Σαββίδης.
Ο Ρήσος ως «Ἀνθρωποδαίμων» σε Σπήλαιο: Στο έργο Ρήσος, ο ήρωας μετά τον θάνατό του δεν κατεβαίνει στον Άδη, αλλά μεταμορφώνεται σε έναν
«ἀνθρωποδαίμων» που κατοικεί κρυμμένος «ἐν ἄντροις» (σε σπηλιές) του Παγγαίου, «βλέπων φάος» (βλέποντας το φως). Το ταφικό μνημείο του
Καστά είναι ένα τεχνητό, μνημειώδες σπήλαιο. Δεν είναι απλώς ένας τάφος για έναν νεκρό, αλλά η υπόγεια κατοικία (οἴκησις) για μια οντότητα
που υπερβαίνει τον θάνατο, ακριβώς όπως ο Ρήσος του μύθου. Το φώς που περιγράφεται στην τραγωδία είναι ακριβώς αυτό το Φως που εισέρχεται
το Μνημείο.
Συγκεκριμένα όσον αφορά στη Διαδρομή του Φωτός και στη συνδεύσή της με τη μύηση, ο Σαββίδης παρατηρεί ότι τα αρχιτεκτονικά στοιχεία του
μνημείου (η είσοδος, τα ψηφιδωτά, οι θύρες, η λάρνακα) έχουν εναρμονισμένο πλάτος, δημιουργώντας μια σκόπιμη «διαδρομή φωτός». Αυτή η
διαδρομή μπορεί να ερμηνευθεί ως η συμβολική πορεία του μύστη. Το φως του ήλιου, ακολουθώντας αυτή την πορεία, φωτίζει σταδιακά τους χώρους,
αποκαλύπτοντας τα σύμβολα (Σφίγγες, Καρυάτιδες, ψηφιδωτό Περσεφόνης) και κορυφώνεται με τον πλήρη φωτισμό της λάρνακας κατά το χειμερινό
ηλιοστάσιο. Αυτή η προοδευτική αποκάλυψη παραλληλίζει τη διαδικασία της μύησης.
Επιπλέον, η θεωρία του Σαββίδη για δύο κατασκευαστικές φάσεις εναρμονίζεται πλήρως με τη διαδικασία ηρωοποίησης του Ρήσου. Η πρώτη φάση θα
μπορούσε να είναι ένας ο πρώτος τάφος που ακολουθώντας τις τοπικές ταφικές συνήθειες αποτέλεσε το θεμέλιο τόσο για το μνημείο στον Τύμβο
Καστά όσο και για τον οικισμό της Αμφίπολης. Η δεύτερη φάση, με την προσθήκη των διαδρόμων και την περίτεχνη αρχιτεκτονική που επιτρέπει τον
ηλιασμό, και πιθανόν έγινε για λόγους προπαγάνδας μετά την κατάληψη της πόλης από τους Μακεδόνες, θα μπορούσε να αντιπροσωπεύει τη συνειδητή
μετατροπή του τάφου σε ηρώο-μαντείο. Σε αυτή τη δεύτερη φάση, οι αρχιτέκτονες «ενσωμάτωσαν» την ταυτότητα του «Ρήσου Φαναίου» στην ίδια την
πέτρα, μετατρέποντας το μνημείο σε ένα αστρονομικό και θεολογικό μηχανισμό.
3. Επανερμηνεία του «Φαναίου»: Από τους Δαυλούς στον Ήλιο
Ενώ η ετυμολογία του Λιάπη από τις «φαναί» (δαυλούς) είναι γλωσσολογικά ισχυρή, στο πλαίσιο του μνημείου Καστά ο όρος αποκτά μια διευρυμένη,
κοσμική σημασία.
Ο Ήλιος ως Κοσμικός «Φανός»: Στο μνημείο, ο «φανός» δεν είναι ο τελετουργικός δαυλός, αλλά ο ίδιος ο Ήλιος. Ο όρος «Φαναίος» για τον Ρήσο εδώ
δεν σημαίνει απλώς «αυτός των δαυλών (των μυστηρίων)», αλλά «αυτός που αποκαλύπτεται από το ουράνιο φως (τον Ήλιο)». Η αρχιτεκτονική του μνημείου
λειτουργεί ως ο μηχανισμός που εστιάζει αυτό το κοσμικό φως για να επιτελέσει μια τελετουργική αποκάλυψη.
Σύνδεση με τη Βασιλική Ιδεολογία: Ο Σαββίδης επισημαίνει τη σύνδεση της ηλιακής λατρείας με την ελληνιστική βασιλική ιδεολογία, με χαρακτηριστικό
παράδειγμα τη σχέση του Μεγάλου Αλεξάνδρου με τον Ήλιο. Η απόδοση στον Ρήσο ενός τίτλου που τον συνδέει με το ηλιακό φως και η κατασκευή ενός
μνημείου που τιμά αυτή τη σχέση, τον εξυψώνει από τοπικό ήρωα σε μια μορφή με κοσμικές και πολιτικές διαστάσεις. Ο «Ρήσος Φαναίος» γίνεται μια
θεοποιημένη οντότητα που ενσαρκώνει τη θεία νομιμοποίηση και την αιώνια ανανέωση, θέματα κεντρικά και στη λατρεία της Μητέρας των Θεών που
ενδεχομένως εντοπίζεται στο μνημείο.
Zωντανό κείμενο
Υπό το πρίσμα της συνδυαστικής ανάλυσης, το μνημείο του Τύμβου Καστά, ως το πιθανό ηρώο του Ρήσου, μετατρέπεται σε ένα ζωντανό κείμενο από μάρμαρο
και φως.
Ο όρος «Φαναίος» διευρύνεται για να περιγράψει όχι μόνο τον μυστηριακό χαρακτήρα του ήρωα, αλλά και την κοσμική του διάσταση που αποκαλύπτεται μέσω
του ηλιασμού. Η αρχιτεκτονική του μνημείου γίνεται η σκηνή όπου το δράμα της ταυτότητας του Ρήσου παίζεται κάθε χρόνο: η μετάβαση από το χθόνιο και
«αόρατο» (Αύδναιος) στο ουράνιο και «αποκαλυπτόμενο» (Φαναίος). Έτσι, ο ήρωας-προφήτης, ο «ἀνθρωποδαίμων» που κατοικεί στο σκοτάδι αλλά «βλέπει το
φως», βρίσκει την τέλεια αρχιτεκτονική έκφραση σε ένα μνημείο σχεδιασμένο να αιχμαλωτίζει τις ακτίνες του ήλιου, συνδέοντας τη γη με τον ουρανό και
τον θάνατο με την αιώνια ανανέωση.
Βιβλιογραφία
Liapis, V. J. (2007). Zeus, Rhesus, and the Mysteries. Classical Quarterly, 57(2), 381–411.
Savvides, D. (2025). Illuminating the Kastas Monument Enigma: A Computational Analysis of Solar-Architectural Interaction. Nexus Network Journal.
ΠΗΓΗ: Τα Απόῤῥητα του Τύμβου Καστά's post
#SerresParatiritis
ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ
