Η εμπειρία των social media υπήρξε οδυνηρή υπενθύμιση του πόσο εύκολα η τεχνολογία μπορεί να υπονομεύσει δημοκρατικούς κανόνες, να εντείνει την πόλωση και να χειραγωγήσει την κοινή γνώμη. Σήμερα, μπροστά στη ραγδαία εξάπλωση της τεχνητής νοημοσύνης, έχουμε την υποχρέωση να μην επαναλάβουμε τα ίδια λάθη. Τα μεγάλα γλωσσικά μοντέλα ,ChatGPT, Claude, Gemini, Grok, δεν λειτουργούν ως απλοί μεσάζοντες πληροφορίας. Διαμορφώνουν το πλαίσιο και τον τρόπο με τον οποίο ο πολίτης αντιλαμβάνεται την πραγματικότητα.

Η ειδοποιός διαφορά δεν είναι ότι τα μοντέλα αυτά ανακτούν πληροφορίες, αλλά ότι παράγουν γνώση, αξιολογώντας και αναδιατάσσοντας δεδομένα τα οποία ο χρήστης δεν μπορεί να δει, ούτε να κρίνει. Αυτή η διαδικασία δεν είναι ουδέτερη· είναι μια κλειστή, μη διαφανής λειτουργία που μετατρέπει την πληροφορία σε προϊόν άγνωστης προέλευσης. Κι εδώ βρίσκεται ο πυρήνας του προβληματισμού: όταν η απάντηση εμφανίζεται ως «αντικειμενική», αλλά έχει προσαρμοστεί στις αντιλήψεις ή στα χαρακτηριστικά του ερωτώντος, τότε δεν μιλάμε για ενημέρωση, αλλά για επιμελημένη καθοδήγηση.

Η πρόσφατη έρευνα του TIME ανέδειξε όχι απλώς αδυναμίες, αλλά μια νέα πραγματικότητα. Τα μοντέλα απαντούν διαφορετικά ανάλογα με το πώς ο χρήστης αυτοπροσδιορίζεται: γυναίκα, άνδρας, μαύρος, λευκός, Δημοκρατικός, Ρεπουμπλικάνος. Δεν αλλάζει η αλήθεια, αλλά η διατύπωση, η έμφαση, η προτεραιότητα των επιχειρημάτων. Η πληροφορία γίνεται προσωποποιημένη, όχι για να είναι χρήσιμη, αλλά για να είναι ευχάριστη και συμβατή με την προϋπάρχουσα άποψη. Η μηχανή, δηλαδή, δεν διαφωνεί. Ενισχύει αυτό που ήδη πιστεύεις.

Το κρίσιμο εδώ δεν είναι ότι το σύστημα «παίρνει θέση», αλλά ότι το κάνει σιωπηρά. Οι απαντήσεις μεταβάλλονται ακόμη και από μέρα σε μέρα, χωρίς να υπάρχει δημόσιο ίχνος αλλαγής, χωρίς υποχρέωση διαφάνειας, χωρίς λογοδοσία. Έτσι, η πληροφόρηση χάνει τη σταθερότητα και την κοινή βάση της. Δεν υπάρχει πλέον συλλογικό σημείο αναφοράς, αλλά εκατομμύρια διαφορετικές «εκδοχές της αλήθειας», προσαρμοσμένες στον κάθε χρήστη.

Αυτό συνιστά βαθιά δημοκρατική απειλή. Η δημοκρατία προϋποθέτει ισότιμη πρόσβαση στην πληροφορία. Η δημόσια συζήτηση στηρίζεται στο γεγονός ότι μοιραζόμαστε ένα κοινό πλαίσιο δεδομένων. Όταν η πληροφορία γίνεται εξατομικευμένη και αδιαφανής, υπονομεύεται η δυνατότητα πραγματικής πολιτικής συμμετοχής. Δεν είναι πλέον οι ιδέες που συγκρούονται δημόσια· είναι ιδιωτικοί διάλογοι ανθρώπου–μηχανής, χωρίς δυνατότητα ελέγχου, χωρίς αντιπαράθεση, χωρίς κοινό έδαφος.

Η λύση δεν βρίσκεται στον φόβο ή στην τεχνοφοβία. Η τεχνητή νοημοσύνη μπορεί να λειτουργήσει ως εργαλείο εξισορρόπησης, διεύρυνσης της γνώσης, ενίσχυσης της πρόσβασης στην πληροφόρηση. Υπό μία προϋπόθεση: να υπάρξουν σαφείς δημοκρατικοί κανόνες. Κανόνες που θα ορίζουν πότε και πώς ενημερώνονται τα μοντέλα, ποια δεδομένα χρησιμοποιούνται, πώς αξιολογούνται οι πηγές και ποιος έχει δικαίωμα ελέγχου.

Δεν μπορεί η νέα δημόσια σφαίρα, αυτή που σταδιακά δημιουργείται μέσα από την τεχνητή νοημοσύνη, να λειτουργεί ως κλειστό σύστημα. Χρειαζόμαστε υποχρέωση δημοσιοποίησης αλλαγών στα μοντέλα, πρόσβαση ανεξάρτητων ερευνητών, απαγόρευση εξατομικευμένης πολιτικής στόχευσης και μηχανισμούς διαφάνειας για την προέλευση και τη στάθμιση της πληροφορίας.

Η τεχνητή νοημοσύνη δεν είναι εχθρός της δημοκρατίας. Μπορεί, όμως, να γίνει. Το αν θα λειτουργήσει ως εργαλείο ενδυνάμωσης των πολιτών ή ως μηχανισμός χειραγώγησης θα κριθεί από τον τρόπο που θα την εντάξουμε θεσμικά, πολιτικά και κοινωνικά στη δημόσια σφαίρα. Έχουμε δεύτερη ευκαιρία μετά τα social media. Αυτή τη φορά δεν επιτρέπεται να την αφήσουμε να χαθεί.