Θεολογική και Εικαστική Ερμηνεία της Εικόνας της Γεννήσεως του Χριστού
Η εικονογραφία της Γεννήσεως του Χριστού διαμορφώνεται μέσα από έναν διαρκή διάλογο και μια δημιουργική ένταση ανάμεσα στην Ανατολή και τη Δύση, όπου οι εικαστικές επιλογές αντανακλούν βαθύτερες θεολογικές και ανθρωπολογικές αντιλήψεις. Οι Βυζαντινοί δεν δίστασαν να απεικονίσουν την Παναγία κουρασμένη και κεκλιμμένη μετά τον τόκο, τονίζοντας τη πραγματικότητα της ενανθρώπησης και τη συμμετοχή της Θεοτόκου στο μυστήριο της ανθρώπινης φύσεως του Χριστού.
Η εικονογραφία της Γεννήσεως του Χριστού διαμορφώνεται μέσα από έναν διαρκή διάλογο και μια δημιουργική ένταση ανάμεσα στην Ανατολή και τη Δύση, όπου οι εικαστικές επιλογές αντανακλούν βαθύτερες θεολογικές και ανθρωπολογικές αντιλήψεις. Οι Βυζαντινοί δεν δίστασαν να απεικονίσουν την Παναγία κουρασμένη και κεκλιμμένη μετά τον τόκο, τονίζοντας τη πραγματικότητα της ενανθρώπησης και τη συμμετοχή της Θεοτόκου στο μυστήριο της ανθρώπινης φύσεως του Χριστού.
Η ιερή εικόνα, κατά τον άγιο Ιωάννη τον Δαμασκηνό, αποτελεί «βιβλίο των αγραμμάτων», ορατή θεολογία που εκφράζει εικαστικά το δόγμα της Εκκλησίας. Η εικόνα της Γεννήσεως του Χριστού αποτυπώνει το άρρητο μυστήριο της Ενανθρωπήσεως και φανερώνει τον συμπαντικό χαρακτήρα της σωτηρίας
Στο κέντρο της εικόνας δεσπόζει η φάτνη μέσα στο σκοτεινό, τριγωνικό σπήλαιο, σύμβολο του πεπτωκότος και προχριστιανικού κόσμου. Μέσα στο σκοτάδι αυτό ανατέλλει το Φως το αληθινό: ο σαρκωμένος Λόγος του Θεού. Η φάτνη εικονίζεται συχνά ως βωμός, προτυπώνοντας τη θυσία και την Ευχαριστία.
Το Θείο Βρέφος
Ο Χριστός, τυλιγμένος σε λευκά σπάργανα που παραπέμπουν ήδη στο σάβανο της Ταφής, δηλώνει ότι η Γέννηση προσανατολίζεται προς το Πάθος και την Ανάσταση. Είναι ο Λυτρωτής που ενώνει το κτιστό με το άκτιστο, το χρόνο με την αιωνιότητα.
Η Θεοτόκος
Η Παναγία κατέχει κεντρική και δεσπόζουσα θέση, συνήθως μεγαλύτερη σε κλίμακα από τα άλλα πρόσωπα, τονίζοντας τον μοναδικό ρόλο της στο σχέδιο της θείας Οικονομίας. Κεκλιμμένη και ανακεκλιμένη, φανερώνει την αληθινή ανθρώπινη γέννηση του Χριστού, ενώ συγχρόνως με τη στάση και το βλέμμα της μαρτυρεί την υπακοή και την πλήρη ταύτισή της με το θέλημα του Θεού. Είναι η «νέα Εύα», μέσω της οποίας ανακαινίζεται ο κόσμος.
Αρχικά διαμορφώνονται δύο βασικοί εικονογραφικοί τύποι της Γεννήσεως, οι οποίοι εναλλάσσονται με ποικίλες παραλλαγές τόσο στην Ανατολή όσο και στη Δύση. Ο πρώτος τύπος, όπου η Παναγία κείται ανακεκλιμμένη, κυριαρχεί περισσότερο στη Δύση. Ο δεύτερος, με εντονότερη τη συμβολική και θεολογική φόρτιση, επικρατεί στην Ανατολή – κυρίως μετά τον 6ο αιώνα – με χαρακτηριστικά παραδείγματα στη Συρία και την Καππαδοκία.
Μεταγενέστερα εμφανίζεται η παράσταση της γονυπετούς Παναγίας μπροστά στη φάτνη του Χριστού (φωτο). Στον ελλαδικό χώρο απαντά για πρώτη φορά στην εικόνα του Θεοφάνη του Κρητός στη Μονή Σταυρονικήτα (1546). Αν και ο τύπος αυτός οφείλεται σε δυτικές επιδράσεις, εντούτοις καθιερώνεται σε κάποιο βαθμό και στην ορθόδοξη εικονογραφική παράδοση.
Τα Ζώα
Ο βους και ο όνος πίσω από τη φάτνη εκπληρώνουν την προφητεία του Ησαΐα («έγνω βους τον κτησάμενον…») και συμβολίζουν τους Ιουδαίους και τα Έθνη, ολόκληρη δηλαδή την ανθρωπότητα που καλείται να αναγνωρίσει τον Σωτήρα.
Οι Άγγελοι και οι Ποιμένες
Οι άγγελοι δοξολογούν τον Θεό και μεταφέρουν το χαρμόσυνο μήνυμα στους ποιμένες, οι οποίοι εκπροσωπούν τους απλούς και ταπεινούς ανθρώπους. Η αναγγελία της σωτηρίας απευθύνεται πρώτα σε αυτούς που ζουν μέσα στην καθημερινότητα, χωρίς δύναμη ή γνώση κοσμική.
Οι Μάγοι
Οι Μάγοι, οδηγημένοι από το αστέρι, έρχονται από την Ανατολή για να προσκυνήσουν τον νεογέννητο Βασιλέα. Συμβολίζουν τα ειδωλολατρικά έθνη και τη γνώση που οδηγείται στην αλήθεια μέσω της θείας αποκαλύψεως. Τα δώρα τους δηλώνουν το μυστήριο του Χριστού: χρυσός για τη βασιλεία Του, λίβανος για τη θεότητά Του, σμύρνα για τον εκούσιο θάνατό Του.
Ο Ιωσήφ και ο Πειρασμός
Ο Ιωσήφ εικονίζεται στο περιθώριο της σκηνής, σκεπτικός και δοκιμαζόμενος. Ο γέροντας που συνομιλεί μαζί του συμβολίζει τον διάβολο, ο οποίος σπείρει αμφιβολία για το μυστήριο της παρθενικής γεννήσεως. Η θέση του Ιωσήφ δηλώνει σαφώς ότι δεν είναι πατέρας, αλλά προστάτης του Θείου Βρέφους και της Μητέρας Του.
Το Λουτρό
Η σκηνή του λουτρού, παρότι δεν μαρτυρείται ευαγγελικά, δηλώνει την αληθινή ανθρώπινη φύση του Χριστού. Στη βυζαντινή θεολογία, ο συμβολισμός του λουτρού επεκτείνεται ως προτύπωση του Βαπτίσματος και της καθάρσεως της κτίσεως, ενώ εικαστικά συνδέεται με τη μυστηριακή και ευχαριστιακή διάσταση της εικόνας.
Θεολογικό Συμπέρασμα
Η εικόνα της Γεννήσεως δεν αποσκοπεί στην απλή ιστορική αναπαράσταση ενός γεγονότος, αλλά στη φανέρωση του αιωνίου νοήματός του. Ο χρόνος υποχωρεί μπροστά στην εσχατολογική προοπτική της Βασιλείας του Θεού. Όλη η κτίση —ουρανός και γη— συμμετέχει δοξολογικά στο μυστήριο της Ενανθρωπήσεως, φωτιζόμενη από το ανέσπερο φως της σωτηρίας.
Πηγές
Ζίας Ν. (2014). Η Εικόνα της Γεννήσεως. (2014).
Πανσελήνου, Ν.(1999). Βυζαντινή Ζωγραφική: Η βυζαντινή κοινωνία και οι εικόνες της. Τόπος έκδοσης: Εκδόσεις Καστανιώτη.
Προκοπίου, Ε. (2021). Η Γέννηση του Χριστού στη Βυζαντινή τέχνη: Η βασιλική και η ποιμενική διήγηση.
Χατζηδάκης, Μ. & Δρακοπούλου, Ε. (1997). Έλληνες ζωγράφοι μετά την Άλωσ
