ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ
Βασίλης Σ. Κάρτσιος: Μια ιστορική έκδοση για την επανάσταση του 1821 και τον αρχηγό και υπερασπιστή της Μακεδονίας, Εμμανουήλ Παπά
Από την εισήγηση του συγγραφέα Βασίλη Σ. Κάρτσιου στο ΔΗ.ΠΕ.ΘΕ. ΣΕΡΡΩΝ ΑΣΤΕΡΙΑ, 20 Μαΐου 2022, στην παρουσίαση του βιβλίου «Η ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1821 ΚΑΙ Ο ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ ΠΑΠΑΣ», στο πλαίσιο της εκδήλωσης του δήμου Εμμανουήλ Παππά.
Στα χρόνια πριν την Επανάσταση, το εμπόριο του βαμβακιού είχε προσδώσει στην πόλη των Σερρών οικονομική ευμάρεια, γεγονός που προκαλούσε το ενδιαφέρον των περιηγητών. Την περίοδο 1804-1807, ο Άγγλος στρατιωτικός, διπλωμάτης, τοπογράφος, περιηγητής και συγγραφέας Ουίλιαμ Μάρτιν Ληκ (William Martin Leake, 1777-1860) είχε οργώσει κυριολεκτικά τον ελλαδικό χώρο, από την Ήπειρο και την Μακεδονία μέχρι την Θεσσαλία, την Ρούμελη και τον Μοριά. Μεταξύ των περιοχών που επισκέφθηκε ήταν και η περιοχή των Σερρών. Το 1835 εξέδωσε στο Άμστερνταμ τον τρίτο τόμο του οδοιπορικού του στην βόρεια Ελλάδα Travels in Northern Greece, στο οποίο διασώζει πλήθος πληροφοριών για την πόλη και την εύφορη πεδιάδα των Σερρών.
Ένα μεγάλο μέρος αυτής της περιοχής ήταν ιδιοκτησία του Ισμαήλ μπέη και της οικογένειάς του. Ο Ισμαήλ είχε 4 γιούς, από τους οποίους μεγαλύτερος ήταν ο Γιουσούφ, που από τότε ακόμη ήταν αυτός που ουσιαστικά διοικούσε την πόλη, και την περιοχή, καθώς ο Ισμαήλ είχε αποσυρθεί νωχελικά στο Αντά Τσιφλίκ.
Ένας άλλος διπλωμάτης-περιηγητής της προεπαναστατικής εποχής στη Μακεδονία ήταν ο Cousinery Esprit Marie, (Voyage dans la Macedoine, tome premier, Paris 1831), παλιός πρόξενος στη Θεσσαλονίκη, Ιππότης της Λεγεώνας της Τιμής, μέλος του Γαλλικού Ινστιτούτου, επίτιμο μέλος της βασιλικής ακαδημίας του Μονάχου, της Μασσαλίας και της βασιλικής εταιρείας αρχαιοτήτων της Γαλλίας. Ο Κουζινερύ είχε συγκεντρώσει από την περιοχή της αρχαίας Μακεδονίας ένα απίστευτο αριθμό μακεδονικών νομισμάτων, τα οποία βρίσκονται σήμερα σε συλλογές στα μεγάλα μουσεία της Ευρώπης. Ο Κουζινερύ διετέλεσε πρόξενος στη Θεσσαλονίκη σε δύο θητείες.
Ο Κουζινερύ μας διέσωσε ευκρινείς εικόνες από την περιοδεία του στην περιοχή των Σερρών: Οι περισσότεροι (Σερραίοι) έχουν κατασκευάσει, σε οικόπεδα δίπλα στο μοναστήρι, μικρές εξοχικές κατοικίες που χρησιμοποιούνται όχι μόνο για αναψυχή και ανάπαυση αλλά και σε περιόδους επιδημιών πανώλης. Η ασθένεια αυτή είχε αρχίσει να εκδηλώνεται στις Σέρρες και συγκεκριμένα σε έναν από τους επιφανείς ονόματι Μανόλη-Παπάς-ογλού, που σημαίνει Εμμανουήλ γιός του ιερέα. Η οικογένειά του κατείχε τρία σπίτια, δύο από τα οποία είχαν ήδη μολυνθεί. Οι άνθρωποι αυτού του μεγάλου ανδρός, όλων των θρησκειών, είναι τόσο εξοικειωμένοι με την πανούκλα, που με κάθε νέο περιστατικό που συμβαίνει, αρκείται στο να διαχωρίσει τα μέλη της πολυάριθμης οικογένειάς του και να δανείζεται τα ρούχα των γειτόνων του μέχρι να απολυμάνει τα δικά του.Εννοεί τη Δοϊράνη που ήταν η λίμνη του όρους Κερκίνη. Εκείνη την εποχή το Μπέλες το αποκαλούσαν όρος Κερκίνη και τα νερά της Δοϊράνης έφθαναν, όπως εμφατικά αναφέρει ο Κουζινερύ, μέχρι τις κορφές".
.
Ο Κουζινερύ μας διέσωσε επίσης τις δύο επιγραφές περί του «Κοινού Μακεδόνων» που βρήκε εντοιχισμένες στην παλαιά μητρόπολη των Αγίων Θεοδώρων στις Σέρρες. Ο Εμμανουήλ Παπάς είχε διατελέσει εκεί εκκλησιαστικός επίτροπος για αρκετά χρόνια, καθώς η κύρια κατοικία του ήταν ακριβώς απέναντι από την εκκλησία. Για να μας δείξει την οικονομική ευμάρεια της πόλης ο Κουζινερύ αναφέρεται στο κρασί της Νάουσας, που όπως λέει ήταν για τη Μακεδονία ό,τι το κρασί της Βουργουνδίας για τη Γαλλία. Το καλύτερο κρασί σε όλη την επικράτεια της οθωμανικής Τουρκίας, με εξαίρεση ίσως αυτό της Τενέδου. Στην αγορά έπιανε πάντοτε διπλάσια τιμή από όλα τα υπόλοιπα κρασιά ακόμα και από αυτά των διπλανών περιοχών.
Τουτέστιν, αν ο Αλέξανδρος Υψηλάντης δεν κήρυττε την Επανάσταση στη Μολδοβλαχία, στα τέλη του Φεβρουαρίου 1821, εάν ο Εμμανουήλ Παπάς δεν ξεσήκωνε τη Μακεδονία τον Μάρτιο του 1821, εάν οι κάτοικοι των χωριών της παραλιακής ζώνης στην ανατολική Θράκη δεν άρχιζαν την επανάσταση την άνοιξη του 1821, εάν ο Άνθιμος Γαζής δεν ξεσήκωνε το Πήλιο, εάν ο Ησαϊας Σαλώνων δεν ξεσήκωνε τη Στερεά, και βεβαίως εάν ο Παπαφλέσσας δεν ξεσήκωνε με απειλές και με το στανιό τους πρόκριτους στο Μοριά, τότε η Επανάσταση του 1821 δεν επρόκειτο να ξεκινήσει ποτέ. Με όλα τα συνεπακόλουθα. Θα υπήρχε άραγε σήμερα ελληνικό κράτος;
Ο ΓΕΩΡΓΑΚΗΣ ΟΛΥΜΠΙΟΣ
Στις 9 Ιανουαρίου 1821, ο Γεωργάκης Ολύμπιος 8 έστειλε από το Βουκουρέστι επιστολή στον Αλέξανδρο Υψηλάντη με την οποία τον προειδοποιούσε ότι «το πράγμα πολύ ωρίμασε» και ότι «αν δεν κινηθεί το πράγμα έως την άνοιξη, τότε θα χαθούν πολλοί άξιοι άνθρωποι, όπως χάθηκαν τόσοι και τόσοι ήρωες». Από την επιστολή αυτή προκύπτουν πολλά και ενδιαφέροντα στοιχεία για τις κινήσεις της Αρχής της Φιλικής Εταιρείας μετά τη σύναξη των Φιλικών, στις αρχές Οκτωβρίου του 1820, στο Ισμαήλιο 9 της Βεσσαραβίας. Εκεί, οι Φιλικοί αποδέχθηκαν το «Γενικόν Σχέδιον» για την έναρξη της Επανάστασης. Βασικός, και πιθανόν μοναδικός, συντάκτης του «Γενικού Σχεδίου» θεωρείται ο Παπαφλέσσας, ο οποίος εκβίασε και στο Ισμαήλιο την επίσπευση του χρόνου έναρξης της Επανάστασης, «Επιστολές του Δικαίου, του Παπαρρηγόπουλου 10 και άλλων, σταλμένες από την 8 Γεωργάκης Ολύμπιος (1772-1821), οπλαρχηγός, Φιλικός από το Λιβάδι Ολύμπου με καταγωγή από την πατριαρχική οικογένεια αρμοτολών των Λαζέων από την πλευρά του πατέρα του Νικολάου, ο οποίος ήταν από τη Φτέρη Πιερίας. 9 Ισμαήλιο, λιμάνι στο Δέλτα του Δούναβη με ισχυρή ελληνική παρουσία. Μετά τη λήξη ενός ακόμη Ρωσοτουρκικού πολέμου το 1812, η περιοχή της Βεσσαραβίας παραχωρήθηκε στην Ρωσία. Αν και δεν υλοποιήθηκαν οι αποφάσεις για την άμεση έναρξη της Επανάστασης, στη συνέλευση του Ισμαηλίου έγινε το βασικό βήμα για την μετάβαση στην επαναστατική πράξη γιατί τα περιθώρια είχαν αρχίσει να στενεύουν. 10 Παπαρρηγόπουλος – Λινάρδος Ιωάννης (1780-1874), από το χωριό Δαμαριώνα της Νάξου. Από τις πιο «αθόρυβες» και αποτελεσματικές προσωπικότητες του Αγώνα της Εθνικής Παλιγγενεσίας, αλλά και από τις σημαντικότερες προσωπικότητες στις πρώτες δεκαετίες του νεοσύστατου ελληνικού κράτους. Το πραγματικό του επίθετο ήταν Λινάρδος. (..)
Ο Εμμανουήλ Παπάς είναι από τους πρώτους που παίρνει εντολές με τη γνωστή επιστολή του Υψηλάντη, η οποία ευτυχώς διασώθηκε: «Ακούσατε λοιπόν τας συμβουλάς του κυρίου Παπαδάτου, όστις είναι διωρισμένος να σας δείξη, εις τι πρέπει να ενεργήσετε, και στεφάνους αειθαλείς της ευκλείας θέλει ετοιμάσει η Πατρίς διά την αξιοσέβαστον κεφαλήν σας. Υγιαίνετε». Ο Εμμανουήλ είχε συγκαταλεχθεί στον «χορό» των Σωτήρων της Ελλάδος, καθώς η ψυχή του κατεφλέγετο από ένθεο έρωτα για την πατρίδα. Ο αείμνηστος Απόστολος Βακαλόπουλος, στο μνημειώδες έργο του για τον Εμμανουήλ Παπά, με τη δημοσίευση όλων των εγγράφων του αρχείου του, έδωσε ένα τιμητικό, αλλά ελαφρώς παραπλανητικό τίτλο στην επιστολή αυτή: «Ο Αλεξ. Υψηλάντης χαίρει για τη μύηση του Εμμ. Παπά στη Φιλική Εταιρεία» 12 . Στην πραγματικότητα, με την επιστολή αυτή ο Εμμανουήλ έμπαινε στη λίστα με τους πρωτεργάτες της Επανάστασης του 1821. Δυστυχώς, λόγω του τίτλου, η σημασία αυτής της επιστολής υποβαθμίστηκε από τους ιστορικούς ερευνητές, όπως ακριβώς για τον ίδιο λόγο πέρασε απαρατήρητος και ο διορισμός του Εμμανουήλ στους εφόρους της «εθνικής Κάσσας», μαζί με τον Γεώργιο Σταματά και τον Κυριακό Κουμπάρη, και πάλι εξαιτίας ενός παραπλανητικού τίτλου: «Ο Εμμ. Παπάς γίνεται δεκτός στους κόλπους της Φιλικής Εταιρείας» 13 . Δεν υπάρχει πιο ξεκάθαρη επιστολή διορισμού απ’ αυτήν:
Ο Εμμανουήλ είχε μυηθεί στο βαθμό του Ποιμένος γιατί κάποιος έπρεπε να ξεκινήσει την Επανάσταση στη Μακεδονία. (..)Η αλήθεια είναι ότι ο Φαρμάκης δεν επρόκειτο να φύγει από τις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες, και αυτό το γνώριζαν από τον Οκτώβριο του 1820, όταν μετά τη σύσκεψη στο Ισμαήλιο υποτίθεται ότι θα πήγαινε στην Ήπειρο να ξεσηκώσει τους αρματολούς που ήταν στην Αυλή του Αλί Πασά.
Την αποστολή αυτή την ανέθεσαν τελικά στον Δημήτριο Ύπατρο ο οποίος δολοφονήθηκε στο Βέρμιο τον Δεκέμβριο του 1820. Ο Γιωργάκης Ολύμπιος, με επιστολή του στον Υψηλάντη, στις 9 Ιανουαρίου 1821, ζητά να μην «τους ξεχωρίσει» με τον Φαρμάκη, διότι αν πεθάνει ο ένας, να μείνει ο άλλος. Επομένως, ήταν γνωστό τουλάχιστον τρεις μήνες πριν ότι ο Φαρμάκης δεν επρόκειτο να φύγει από τη Βλαχία. Έτσι, λοιπόν, ο τραπεζίτης και μεγαλέμπορος Εμμανουήλ Παπάς είχε πάρει την εντολή να ξεσηκώσει τη Μακεδονία ως πολιτικός και στρατιωτικός αρχηγός, και με δικά του έξοδα. Ο Εμμανουήλ υπήρξε ο πιο εύπορος επαναστάτης της παγκόσμιας Ιστορίας.
Μία μοναδική περίπτωση, όπως μοναδική περίπτωση υπήρξε και η εξέγερση της μοναστικής πολιτείας του Αγίου Όρους. Πουθενά αλλού στον κόσμο δεν πήραν τα όπλα 1500 καλόγεροι από 20 μοναστήρια. Κανένας άλλος δεν θα μπορούσε να το κάνει αυτό. Μόνον ο Εμμανουήλ, τον οποίο οι μοναχοί θαύμαζαν, σέβονταν και εκτιμούσαν ως
άρχοντα. Βεβαίως, μετά τη σύσκεψη στο Ισμαήλιο οι εξελίξεις υπήρξαν ραγδαίες. Μέσα σε λίγες ημέρες άλλαξε και η απόφαση για την ημερομηνία έναρξης της επανάστασης. Ούτε ο Υψηλάντης κατέβηκε στην Πελοπόννησο, ούτε ξεκίνησε η επανάσταση στις 15 Νοεμβρίου 1820 από το Ιάσιο, καθώς προέκυψαν νέα δεδομένα και πληροφορίες για προδοσία των κινήσεων της Φιλικής Εταιρείας. Αλλά η βασικότερη, ίσως, αιτία για την αναβολή έναρξης της επανάστασης ήταν η ξαφνική εμφάνιση του Χουρσίτ πασά στην Πελοπόννησο, τον Νοέμβριο του 1820. Εάν ο Χουρσίτ πασά παρέμενε στην Τριπολιτσά,και δεν έμπαινε επικεφαλής των 80.000 τουρκικών στρατευμάτων για την εξόντωση του Αλή πασά των Ιωαννίνων, η επανάσταση στον Μοριά δεν θα ξεκινούσε ποτέ, και εάν ξεκινούσε θα «έσβηνε» εν τη γενέσει της. Να που επανερχόμαστε στην περίπτωση του σεναρίου της 2 ης περίπτωσης. Εάν ξεκινούσε η Επανάσταση τον Νοέμβριο του 1820, με τον Χουρσίτ πασά στο Μοριά, δεν θα υπήρχε σήμερα ελληνικό κράτος.
Η ΜΑΖΙΚΗ ΦΥΓΗ
Εάν το 1821 δεν είχαν κινηθεί αυτοί οι ολίγοι, οι εκλεκτοί – τότε σε εκείνη τη χρονική συγκυρία, και όχι μερικές ημέρες ή ένα μήνα αργότερα - σήμερα πολύ πιθανόν να μην υπήρχε ελληνικό κράτος με τη μορφή που γνωρίζουμε σήμερα. Γιατί η ύπαρξη του νεοελληνικού κράτους παίχτηκε για μερικές ημέρες διαφορά. Και γιατί μετά το 1821, με τον φετβά για μαζική σφαγή της φυλής των Ελλήνων, και τις μετέπειτα εξελίξεις με τον κριμαϊκό πόλεμο, δεν θα υπήρχαν για δεκαετίες συνθήκες ικανές να υποστηρίξουν ένα επαναστατικό, απελευθερωτικό κίνημα. Ιστορική νομοτέλεια το 1821, κατά τον Καποδίστρια και τον Ιακωβάκη Ρίζο Νερουλό.
ΥΠΟΘΕΣΕΙΣ
Για να λέμε τα πράγματα με το όνομά τους. Εάν ο Εμμανουήλ Παπάς δεν ξεκινούσε την Επανάσταση στη Μακεδονία, το ασκέρι των 35.000 ανδρών του Μπαϊράμ πασά θα είχε κατέβει σε 15 ημέρες στην Πελοπόννησο, όπου δεν θα άφηνε τίποτα όρθιο το καλοκαίρι του 1821. Εάν ο Εμμανουήλ Παπάς δεν ξεκινούσε την Επανάσταση στη Μακεδονία, και δεν ξεσηκώνονταν οι αρματολοί του Βερμίου και της Νάουσας, ο γενοκτόνος του μακεδονικού Ελληνισμού Μεχμέτ Εμίν, ο Εμπού Λουμπούτ, θα είχε κατέβει στην Πελοπόννησο, με τις 20.000 του, και δεν θα φύτρωνε χορτάρι για χρόνια στο Μοριά, όπως έγινε στο Κιόσκι της Νάουσας, από το πηγμένο αίμα, μετά τη σφαγή 1240 αιχμαλώτων νεομαρτύρων της μαρτυρικής πόλης.
Τι δεν καταλαβαίνουμε, λοιπόν; Το νεοελληνικό κράτος των «φιλελεύθερων» συνταγμάτων της Επανάστασης αναγκάστηκε να ασχοληθεί με τον Εμμανουήλ Παπά επειδή ο μικρότερος γιός του Κωνσταντίνος, επί δεκαπέντε συναπτά χρόνια 1850-1865, έκανε αιτήσεις στις στρατιωτικές επιτροπές για την αναγνώριση των θυσιών του πατέρα του και της οικογένειάς του υπέρ του γένους. Ο Κωνσταντίνος, τελευταίος από τα 11 παιδιά του Εμμανουήλ, γεννημένος 26 Αυγούστου 1816, πέρασε τα παιδικά του χρόνια φυλακισμένος με τη μητέρα του και τα άλλα ανήλικα αδέλφια του στις Σέρρες μέχρι το 1826. Ο πατέρας τους είχε πεθάνει, από ανείπωτη θλίψη για την έκβαση της επανάστασης, στις 5 Δεκεμβρίου 1821, ο μεγαλύτερος αδελφός του, ο Αθανασάκης, είχε αποκεφαλισθεί στη Χαλκίδα το 1826, ο άλλος αδελφός του, ο Γιαννάκης, είχε σκοτωθεί με τον Παπαφλέσσα στο Μανιάκι, ο άλλος αδελφός του, ο Νικόλαος, στο Καματερό με τον Καραϊσκάκη, και ο άλλος, ο δευτερότοκος Αναστάσιος μόλις που είχε γλυτώσει από την πολιορκία του Μεσολογγίου.
Αλλά μπορούμε να έχουμε και ένα απόλυτο μέτρο σύγκρισης της τεράστιας οικονομικής συνεισφοράς του Εμμανουήλ, σε σχέση τόσο με το σύνολο των εσόδων κατά τη διάρκεια της Επανάστασης όσο και με τα ποσά που έδωσαν γνωστές εφοπλιστικές οικογένειες.
Στα χρόνια πριν την Επανάσταση, το εμπόριο του βαμβακιού είχε προσδώσει στην πόλη των Σερρών οικονομική ευμάρεια, γεγονός που προκαλούσε το ενδιαφέρον των περιηγητών. Την περίοδο 1804-1807, ο Άγγλος στρατιωτικός, διπλωμάτης, τοπογράφος, περιηγητής και συγγραφέας Ουίλιαμ Μάρτιν Ληκ (William Martin Leake, 1777-1860) είχε οργώσει κυριολεκτικά τον ελλαδικό χώρο, από την Ήπειρο και την Μακεδονία μέχρι την Θεσσαλία, την Ρούμελη και τον Μοριά. Μεταξύ των περιοχών που επισκέφθηκε ήταν και η περιοχή των Σερρών. Το 1835 εξέδωσε στο Άμστερνταμ τον τρίτο τόμο του οδοιπορικού του στην βόρεια Ελλάδα Travels in Northern Greece, στο οποίο διασώζει πλήθος πληροφοριών για την πόλη και την εύφορη πεδιάδα των Σερρών.
Ένα μεγάλο μέρος αυτής της περιοχής ήταν ιδιοκτησία του Ισμαήλ μπέη και της οικογένειάς του. Ο Ισμαήλ είχε 4 γιούς, από τους οποίους μεγαλύτερος ήταν ο Γιουσούφ, που από τότε ακόμη ήταν αυτός που ουσιαστικά διοικούσε την πόλη, και την περιοχή, καθώς ο Ισμαήλ είχε αποσυρθεί νωχελικά στο Αντά Τσιφλίκ.
Ένας άλλος διπλωμάτης-περιηγητής της προεπαναστατικής εποχής στη Μακεδονία ήταν ο Cousinery Esprit Marie, (Voyage dans la Macedoine, tome premier, Paris 1831), παλιός πρόξενος στη Θεσσαλονίκη, Ιππότης της Λεγεώνας της Τιμής, μέλος του Γαλλικού Ινστιτούτου, επίτιμο μέλος της βασιλικής ακαδημίας του Μονάχου, της Μασσαλίας και της βασιλικής εταιρείας αρχαιοτήτων της Γαλλίας. Ο Κουζινερύ είχε συγκεντρώσει από την περιοχή της αρχαίας Μακεδονίας ένα απίστευτο αριθμό μακεδονικών νομισμάτων, τα οποία βρίσκονται σήμερα σε συλλογές στα μεγάλα μουσεία της Ευρώπης. Ο Κουζινερύ διετέλεσε πρόξενος στη Θεσσαλονίκη σε δύο θητείες.
Ο Κουζινερύ μας διέσωσε ευκρινείς εικόνες από την περιοδεία του στην περιοχή των Σερρών: Οι περισσότεροι (Σερραίοι) έχουν κατασκευάσει, σε οικόπεδα δίπλα στο μοναστήρι, μικρές εξοχικές κατοικίες που χρησιμοποιούνται όχι μόνο για αναψυχή και ανάπαυση αλλά και σε περιόδους επιδημιών πανώλης. Η ασθένεια αυτή είχε αρχίσει να εκδηλώνεται στις Σέρρες και συγκεκριμένα σε έναν από τους επιφανείς ονόματι Μανόλη-Παπάς-ογλού, που σημαίνει Εμμανουήλ γιός του ιερέα. Η οικογένειά του κατείχε τρία σπίτια, δύο από τα οποία είχαν ήδη μολυνθεί. Οι άνθρωποι αυτού του μεγάλου ανδρός, όλων των θρησκειών, είναι τόσο εξοικειωμένοι με την πανούκλα, που με κάθε νέο περιστατικό που συμβαίνει, αρκείται στο να διαχωρίσει τα μέλη της πολυάριθμης οικογένειάς του και να δανείζεται τα ρούχα των γειτόνων του μέχρι να απολυμάνει τα δικά του.Εννοεί τη Δοϊράνη που ήταν η λίμνη του όρους Κερκίνη. Εκείνη την εποχή το Μπέλες το αποκαλούσαν όρος Κερκίνη και τα νερά της Δοϊράνης έφθαναν, όπως εμφατικά αναφέρει ο Κουζινερύ, μέχρι τις κορφές".
.
Ο Κουζινερύ μας διέσωσε επίσης τις δύο επιγραφές περί του «Κοινού Μακεδόνων» που βρήκε εντοιχισμένες στην παλαιά μητρόπολη των Αγίων Θεοδώρων στις Σέρρες. Ο Εμμανουήλ Παπάς είχε διατελέσει εκεί εκκλησιαστικός επίτροπος για αρκετά χρόνια, καθώς η κύρια κατοικία του ήταν ακριβώς απέναντι από την εκκλησία. Για να μας δείξει την οικονομική ευμάρεια της πόλης ο Κουζινερύ αναφέρεται στο κρασί της Νάουσας, που όπως λέει ήταν για τη Μακεδονία ό,τι το κρασί της Βουργουνδίας για τη Γαλλία. Το καλύτερο κρασί σε όλη την επικράτεια της οθωμανικής Τουρκίας, με εξαίρεση ίσως αυτό της Τενέδου. Στην αγορά έπιανε πάντοτε διπλάσια τιμή από όλα τα υπόλοιπα κρασιά ακόμα και από αυτά των διπλανών περιοχών.
Τουτέστιν, αν ο Αλέξανδρος Υψηλάντης δεν κήρυττε την Επανάσταση στη Μολδοβλαχία, στα τέλη του Φεβρουαρίου 1821, εάν ο Εμμανουήλ Παπάς δεν ξεσήκωνε τη Μακεδονία τον Μάρτιο του 1821, εάν οι κάτοικοι των χωριών της παραλιακής ζώνης στην ανατολική Θράκη δεν άρχιζαν την επανάσταση την άνοιξη του 1821, εάν ο Άνθιμος Γαζής δεν ξεσήκωνε το Πήλιο, εάν ο Ησαϊας Σαλώνων δεν ξεσήκωνε τη Στερεά, και βεβαίως εάν ο Παπαφλέσσας δεν ξεσήκωνε με απειλές και με το στανιό τους πρόκριτους στο Μοριά, τότε η Επανάσταση του 1821 δεν επρόκειτο να ξεκινήσει ποτέ. Με όλα τα συνεπακόλουθα. Θα υπήρχε άραγε σήμερα ελληνικό κράτος;
Ο ΓΕΩΡΓΑΚΗΣ ΟΛΥΜΠΙΟΣ
Στις 9 Ιανουαρίου 1821, ο Γεωργάκης Ολύμπιος 8 έστειλε από το Βουκουρέστι επιστολή στον Αλέξανδρο Υψηλάντη με την οποία τον προειδοποιούσε ότι «το πράγμα πολύ ωρίμασε» και ότι «αν δεν κινηθεί το πράγμα έως την άνοιξη, τότε θα χαθούν πολλοί άξιοι άνθρωποι, όπως χάθηκαν τόσοι και τόσοι ήρωες». Από την επιστολή αυτή προκύπτουν πολλά και ενδιαφέροντα στοιχεία για τις κινήσεις της Αρχής της Φιλικής Εταιρείας μετά τη σύναξη των Φιλικών, στις αρχές Οκτωβρίου του 1820, στο Ισμαήλιο 9 της Βεσσαραβίας. Εκεί, οι Φιλικοί αποδέχθηκαν το «Γενικόν Σχέδιον» για την έναρξη της Επανάστασης. Βασικός, και πιθανόν μοναδικός, συντάκτης του «Γενικού Σχεδίου» θεωρείται ο Παπαφλέσσας, ο οποίος εκβίασε και στο Ισμαήλιο την επίσπευση του χρόνου έναρξης της Επανάστασης, «Επιστολές του Δικαίου, του Παπαρρηγόπουλου 10 και άλλων, σταλμένες από την 8 Γεωργάκης Ολύμπιος (1772-1821), οπλαρχηγός, Φιλικός από το Λιβάδι Ολύμπου με καταγωγή από την πατριαρχική οικογένεια αρμοτολών των Λαζέων από την πλευρά του πατέρα του Νικολάου, ο οποίος ήταν από τη Φτέρη Πιερίας. 9 Ισμαήλιο, λιμάνι στο Δέλτα του Δούναβη με ισχυρή ελληνική παρουσία. Μετά τη λήξη ενός ακόμη Ρωσοτουρκικού πολέμου το 1812, η περιοχή της Βεσσαραβίας παραχωρήθηκε στην Ρωσία. Αν και δεν υλοποιήθηκαν οι αποφάσεις για την άμεση έναρξη της Επανάστασης, στη συνέλευση του Ισμαηλίου έγινε το βασικό βήμα για την μετάβαση στην επαναστατική πράξη γιατί τα περιθώρια είχαν αρχίσει να στενεύουν. 10 Παπαρρηγόπουλος – Λινάρδος Ιωάννης (1780-1874), από το χωριό Δαμαριώνα της Νάξου. Από τις πιο «αθόρυβες» και αποτελεσματικές προσωπικότητες του Αγώνα της Εθνικής Παλιγγενεσίας, αλλά και από τις σημαντικότερες προσωπικότητες στις πρώτες δεκαετίες του νεοσύστατου ελληνικού κράτους. Το πραγματικό του επίθετο ήταν Λινάρδος. (..)
Ο Εμμανουήλ Παπάς είναι από τους πρώτους που παίρνει εντολές με τη γνωστή επιστολή του Υψηλάντη, η οποία ευτυχώς διασώθηκε: «Ακούσατε λοιπόν τας συμβουλάς του κυρίου Παπαδάτου, όστις είναι διωρισμένος να σας δείξη, εις τι πρέπει να ενεργήσετε, και στεφάνους αειθαλείς της ευκλείας θέλει ετοιμάσει η Πατρίς διά την αξιοσέβαστον κεφαλήν σας. Υγιαίνετε». Ο Εμμανουήλ είχε συγκαταλεχθεί στον «χορό» των Σωτήρων της Ελλάδος, καθώς η ψυχή του κατεφλέγετο από ένθεο έρωτα για την πατρίδα. Ο αείμνηστος Απόστολος Βακαλόπουλος, στο μνημειώδες έργο του για τον Εμμανουήλ Παπά, με τη δημοσίευση όλων των εγγράφων του αρχείου του, έδωσε ένα τιμητικό, αλλά ελαφρώς παραπλανητικό τίτλο στην επιστολή αυτή: «Ο Αλεξ. Υψηλάντης χαίρει για τη μύηση του Εμμ. Παπά στη Φιλική Εταιρεία» 12 . Στην πραγματικότητα, με την επιστολή αυτή ο Εμμανουήλ έμπαινε στη λίστα με τους πρωτεργάτες της Επανάστασης του 1821. Δυστυχώς, λόγω του τίτλου, η σημασία αυτής της επιστολής υποβαθμίστηκε από τους ιστορικούς ερευνητές, όπως ακριβώς για τον ίδιο λόγο πέρασε απαρατήρητος και ο διορισμός του Εμμανουήλ στους εφόρους της «εθνικής Κάσσας», μαζί με τον Γεώργιο Σταματά και τον Κυριακό Κουμπάρη, και πάλι εξαιτίας ενός παραπλανητικού τίτλου: «Ο Εμμ. Παπάς γίνεται δεκτός στους κόλπους της Φιλικής Εταιρείας» 13 . Δεν υπάρχει πιο ξεκάθαρη επιστολή διορισμού απ’ αυτήν:
Ο Εμμανουήλ είχε μυηθεί στο βαθμό του Ποιμένος γιατί κάποιος έπρεπε να ξεκινήσει την Επανάσταση στη Μακεδονία. (..)Η αλήθεια είναι ότι ο Φαρμάκης δεν επρόκειτο να φύγει από τις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες, και αυτό το γνώριζαν από τον Οκτώβριο του 1820, όταν μετά τη σύσκεψη στο Ισμαήλιο υποτίθεται ότι θα πήγαινε στην Ήπειρο να ξεσηκώσει τους αρματολούς που ήταν στην Αυλή του Αλί Πασά.
Την αποστολή αυτή την ανέθεσαν τελικά στον Δημήτριο Ύπατρο ο οποίος δολοφονήθηκε στο Βέρμιο τον Δεκέμβριο του 1820. Ο Γιωργάκης Ολύμπιος, με επιστολή του στον Υψηλάντη, στις 9 Ιανουαρίου 1821, ζητά να μην «τους ξεχωρίσει» με τον Φαρμάκη, διότι αν πεθάνει ο ένας, να μείνει ο άλλος. Επομένως, ήταν γνωστό τουλάχιστον τρεις μήνες πριν ότι ο Φαρμάκης δεν επρόκειτο να φύγει από τη Βλαχία. Έτσι, λοιπόν, ο τραπεζίτης και μεγαλέμπορος Εμμανουήλ Παπάς είχε πάρει την εντολή να ξεσηκώσει τη Μακεδονία ως πολιτικός και στρατιωτικός αρχηγός, και με δικά του έξοδα. Ο Εμμανουήλ υπήρξε ο πιο εύπορος επαναστάτης της παγκόσμιας Ιστορίας.
Μία μοναδική περίπτωση, όπως μοναδική περίπτωση υπήρξε και η εξέγερση της μοναστικής πολιτείας του Αγίου Όρους. Πουθενά αλλού στον κόσμο δεν πήραν τα όπλα 1500 καλόγεροι από 20 μοναστήρια. Κανένας άλλος δεν θα μπορούσε να το κάνει αυτό. Μόνον ο Εμμανουήλ, τον οποίο οι μοναχοί θαύμαζαν, σέβονταν και εκτιμούσαν ως
άρχοντα. Βεβαίως, μετά τη σύσκεψη στο Ισμαήλιο οι εξελίξεις υπήρξαν ραγδαίες. Μέσα σε λίγες ημέρες άλλαξε και η απόφαση για την ημερομηνία έναρξης της επανάστασης. Ούτε ο Υψηλάντης κατέβηκε στην Πελοπόννησο, ούτε ξεκίνησε η επανάσταση στις 15 Νοεμβρίου 1820 από το Ιάσιο, καθώς προέκυψαν νέα δεδομένα και πληροφορίες για προδοσία των κινήσεων της Φιλικής Εταιρείας. Αλλά η βασικότερη, ίσως, αιτία για την αναβολή έναρξης της επανάστασης ήταν η ξαφνική εμφάνιση του Χουρσίτ πασά στην Πελοπόννησο, τον Νοέμβριο του 1820. Εάν ο Χουρσίτ πασά παρέμενε στην Τριπολιτσά,και δεν έμπαινε επικεφαλής των 80.000 τουρκικών στρατευμάτων για την εξόντωση του Αλή πασά των Ιωαννίνων, η επανάσταση στον Μοριά δεν θα ξεκινούσε ποτέ, και εάν ξεκινούσε θα «έσβηνε» εν τη γενέσει της. Να που επανερχόμαστε στην περίπτωση του σεναρίου της 2 ης περίπτωσης. Εάν ξεκινούσε η Επανάσταση τον Νοέμβριο του 1820, με τον Χουρσίτ πασά στο Μοριά, δεν θα υπήρχε σήμερα ελληνικό κράτος.
Η ΜΑΖΙΚΗ ΦΥΓΗ
Εάν το 1821 δεν είχαν κινηθεί αυτοί οι ολίγοι, οι εκλεκτοί – τότε σε εκείνη τη χρονική συγκυρία, και όχι μερικές ημέρες ή ένα μήνα αργότερα - σήμερα πολύ πιθανόν να μην υπήρχε ελληνικό κράτος με τη μορφή που γνωρίζουμε σήμερα. Γιατί η ύπαρξη του νεοελληνικού κράτους παίχτηκε για μερικές ημέρες διαφορά. Και γιατί μετά το 1821, με τον φετβά για μαζική σφαγή της φυλής των Ελλήνων, και τις μετέπειτα εξελίξεις με τον κριμαϊκό πόλεμο, δεν θα υπήρχαν για δεκαετίες συνθήκες ικανές να υποστηρίξουν ένα επαναστατικό, απελευθερωτικό κίνημα. Ιστορική νομοτέλεια το 1821, κατά τον Καποδίστρια και τον Ιακωβάκη Ρίζο Νερουλό.
ΥΠΟΘΕΣΕΙΣ
Για να λέμε τα πράγματα με το όνομά τους. Εάν ο Εμμανουήλ Παπάς δεν ξεκινούσε την Επανάσταση στη Μακεδονία, το ασκέρι των 35.000 ανδρών του Μπαϊράμ πασά θα είχε κατέβει σε 15 ημέρες στην Πελοπόννησο, όπου δεν θα άφηνε τίποτα όρθιο το καλοκαίρι του 1821. Εάν ο Εμμανουήλ Παπάς δεν ξεκινούσε την Επανάσταση στη Μακεδονία, και δεν ξεσηκώνονταν οι αρματολοί του Βερμίου και της Νάουσας, ο γενοκτόνος του μακεδονικού Ελληνισμού Μεχμέτ Εμίν, ο Εμπού Λουμπούτ, θα είχε κατέβει στην Πελοπόννησο, με τις 20.000 του, και δεν θα φύτρωνε χορτάρι για χρόνια στο Μοριά, όπως έγινε στο Κιόσκι της Νάουσας, από το πηγμένο αίμα, μετά τη σφαγή 1240 αιχμαλώτων νεομαρτύρων της μαρτυρικής πόλης.
Τι δεν καταλαβαίνουμε, λοιπόν; Το νεοελληνικό κράτος των «φιλελεύθερων» συνταγμάτων της Επανάστασης αναγκάστηκε να ασχοληθεί με τον Εμμανουήλ Παπά επειδή ο μικρότερος γιός του Κωνσταντίνος, επί δεκαπέντε συναπτά χρόνια 1850-1865, έκανε αιτήσεις στις στρατιωτικές επιτροπές για την αναγνώριση των θυσιών του πατέρα του και της οικογένειάς του υπέρ του γένους. Ο Κωνσταντίνος, τελευταίος από τα 11 παιδιά του Εμμανουήλ, γεννημένος 26 Αυγούστου 1816, πέρασε τα παιδικά του χρόνια φυλακισμένος με τη μητέρα του και τα άλλα ανήλικα αδέλφια του στις Σέρρες μέχρι το 1826. Ο πατέρας τους είχε πεθάνει, από ανείπωτη θλίψη για την έκβαση της επανάστασης, στις 5 Δεκεμβρίου 1821, ο μεγαλύτερος αδελφός του, ο Αθανασάκης, είχε αποκεφαλισθεί στη Χαλκίδα το 1826, ο άλλος αδελφός του, ο Γιαννάκης, είχε σκοτωθεί με τον Παπαφλέσσα στο Μανιάκι, ο άλλος αδελφός του, ο Νικόλαος, στο Καματερό με τον Καραϊσκάκη, και ο άλλος, ο δευτερότοκος Αναστάσιος μόλις που είχε γλυτώσει από την πολιορκία του Μεσολογγίου.
Αλλά μπορούμε να έχουμε και ένα απόλυτο μέτρο σύγκρισης της τεράστιας οικονομικής συνεισφοράς του Εμμανουήλ, σε σχέση τόσο με το σύνολο των εσόδων κατά τη διάρκεια της Επανάστασης όσο και με τα ποσά που έδωσαν γνωστές εφοπλιστικές οικογένειες.
#SerresParatiritis
